„ Wyuczona nieudolność”

„ Wyuczona nieudolność” – pojęcie wprowadzone przez Th. Veblena – odnosi się do sytuacji, w której umiejętności jednostki okazują się jej brakami lub słabymi punktami, Działania oparte na praktyce i umiejętnościach, w przeszłości stosowane z pomyślnym wynikiem, w zmienionych warunkach mogą prowadzić do niewłaściwych reakcji. Oddajemy głos S. Kowalewskiemu: „Przeciętny człowiek, stający się członkiem zbiurokratyzowanej i shierarchi- zowanej instytucji, przychodzi do niej z pewnym zasobem wiedzy i pewnymi nawykami dotyczącymi np. tego, że przy załatwianiu każdej sprawy powinno się w granicach możliwości własnego rozeznania objąć wszelkie jej aspekty dyktowane elementarnym poczuciem zdrowego rozsądku, nie zaś postępować wbrew niemu. Nikt zdrowy na umyśle na prośbę „pożycz mi sto złotych” lub „podaj mi szklankę” nie pożyczy stuzłotówki wycofanej z obiegu ani nie poda szklanki z wybitym dnem – mimo że z formalnego punktu widzenia byłoby to spełnienie prośby: przecież nie zostało zgłoszone zastrzeżenie „mam na myśli stuzłotówkę będącą w obiegu” ani „nie wchodzi w grę szklanka stłuczona”. Normalny człowiek włoży w spełnienie podobnych próśb odrobinę inteligencji (nie potrzeba jej dużo) i dobrej woli, aby skutek nie wyglądał na naigrywanie się z proszącego. Dopowie sobie sam to, czego nie dopowiedziano, i zinterpretuje to, co w sposób oczywisty jest obliczone na sensowną interpretację.

Biurokratyczne systemy shierarchizowane oduczają takiego podejścia do załatwiania spraw, przyuczają natomiast do liczenia się wyłącznie z tym, co zostało sformalizowane, objęte narzuconymi odgórnie instrukcjami i ustaloną procedurą, choćby nawet w danym konkretnym przypadku miała zajść jaskrawa rozbieżność ze zdrowym rozsądkiem i społecznym interesem” [Kowalewski, 1974, s. 505-596], Dzieje się tak dlatego, że członkowie tych organizacji nagradzani są za zachowania, które w nowych warunkach uznać należy na nieudolne, karani zaś za postępowanie wykraczające poza przestarzałe normy – nawet wówczas, gdy znacznie lepiej służą w ten sposób interesom organizacji. W rezultacie taka organizacja nie jest zdolna adekwatnie i dostatecznie szybko reagować na zmiany otoczenia, tego, co znajduje się na zewnątrz niej.